نحوه تعیین روایی و پایایی پرسشنامه
فهرست محتوا
ضرورت ارزیابی روایی و پایایی ابزار گردآوری داده
روایی یعنی چه؟
پایایی یعنی چه؟
منظور از روایی و پایایی پرسشنامه چیست؟
چگونه روایی و پایایی پرسشنامه را تعیین کنیم؟
انواع روش‌های تعیین روایی یا اعتبار
- اعتبار صوری
- اعتبار محتوی
- اعتبار ملاکی
انواع روش‌های تعیین پایایی
- روش باز آزمایی (Test-Retest)
- روش موازی یا آزمون های همتا (Equivalence)
- روش تصنیف یا دونیمه کردن آزمون (Split-half)
- روش آلفای کرونباخ (Cronbach Alpha)
جمع‌بندی
ضرورت ارزیابی روایی و پایایی ابزار گردآوری داده
زمانی که در حال نوشتن فصل سوم پایان نامه هستید، لازم دارید که حتما ابزار گردآوری اطلاعات و داده‌ها را از نظر پایایی و روایی بسنجید. ارزیابی روایی و پایایی پرسشنامه یا سایر ابزار گردآوری داده از آن جهت اهمیت دارد که کمک می‌کند به شما تا داده‌های خود را به درستی جمع‌آوری نمایید. همانطور که می‌دانید اگر داده‌ها از صحت کافی برخوردار نباشند، قطعا نتایج به دست آمده از تحلیل آنها قابل اعتماد نخواهد بود. بنابراین در ابتدای تحقیق لازم است پایایی و روایی ابزار گردآوری داده‌های پایان نامه خود را ارزیابی کنید.
از آنجا که پرسشنامه متداول‌ترین ابزار گردآوری داده در انواع پروژه‌های تحقیقاتی است، در این مقاله قصد داریم شما را با روش‌های ارزیابی پایایی و روایی پرسشنامه آشنا کنیم؛ اما پیش از آن لازم است تعریف دقیق و جامعی از مفاهیم روایی و پایایی داشته باشیم.
اهمیت ارزیابی روایی و پایایی پرسشنامه
روایی یعنی چه؟
در بررسی روایی و پایایی ابزار گردآوری داده، منظور از روایی این است که ابزار اندازه‌گیری انتخاب شده تا چه اندازه می‌تواند خصوصیت و ویژگی واحد نمونه را اندازه‌گیری و ارزیابی نماید. در تعاریف روایی را بررسی اعتبار ابزار جمع آوری داده نیز معرفی می‌کنند و می‌پرسند پرسشنامه طراحی شده یا ابزار اندازه‌گیری چقدر اعتبار دارد؟!
در توضیح بیشتر روایی اجازه دهید یک مثال بزنیم. به عنوان مثال قصد داریم از یک پرسشنامه در ارزیابی رضایت شغلی کارمندان یک اداره استفاده کنیم، در اینجا پرسشنامه‌ای طراحی می‌شود که بیشتر اطلاعات شخصی کارمندان و میزان تعهد سازمانی آنها را ارزیابی می‌کند. لذا پرسشنامه طراحی شده از روایی برخوردار نیست، چرا که داده‌های به دست آمده اصلا متناسب با خصیصه مورد نظر یعنی “میزان رضایت شغلی افراد” نیستند.
بنابراین وقتی گفته می‌شود ابزار گردآوری داده باید از روایی کافی برخوردار باشد، منظور این است که اگر از پرسشنامه، مصاحبه، مشاهده یا سایر ابزارهای جمع‌اوری داده استفاده می‌کنید، لازم است این ابزار به گونه‌ای طراحی شوند که دقیقا مرتبط با هدفی که در نظر گرفته‌اید باشند، در غیر اینصورت نتایج به دست آمده اعتبار و ارزش خاصی ندارند.
پایایی یعنی چه؟
منظور از پایایی این است که اگر بخواهیم از یک ابزار گردآوری داده (یک پرسشنامه طراحی شده) در چند زمان مختلف در یک جمعیت استفاده کنیم، نباید در نتایج به دست آمده اختلاف چندانی مشاهده شود. بنابراین این موضوع مهم است که بدانیم ابزار انتخاب شده برای گردآوری داده‌ها در شرایط یکسان تا چه اندازه نتایج یکسانی به ما می‌دهد و برای اندازه‌گیری پایایی از شاخصی به نام ضریب پایایی استفاده می‌کنند.
مقدار ضریب پایایی از صفر تا یک متغیر است و ضریب صفر یعنی عدم پایایی، لذا اگر پایایی کامل باشد ضریب یک خواهد شد؛ اما لازم به ذکر است که به ندرت با ضریب یک مواجه می‌شویم و البته در صورت مشاهده مقدار یک نیز عموما به نتایج شک می‌کنند.
روایی و پایایی پرسشنامه
منظور از روایی و پایایی پرسشنامه چیست؟
اکنون که با تعریف روایی و پایایی آشنا شدیم، بهتر می‌توان توضیح داد که منظور از روایی و پایایی پرسشنامه چیست. در واقع هدف از این ارزیابی آن است که پرسشنامه طراحی شده یک بار به طور کامل مورد بررسی قرار گیرد تا اگر اعتبار و پایایی لازم را نداشت پیش از شروع کار کنار گذاشته شده و روش بهتری جایگزین آن گردد و یا ایراداتی که دارد اصلاح شود.
بدین منظور در اغلب طرح‌های آمارگیری که داده‌ها عموما با پرسشنامه جمع‌آوری می‌شوند، پیش از اجرای کار حجم کوچکی از نمونه و اغلب یک جمعیت 30 نفره به منظور بررسی روایی و پایایی پرسشنامه انتخاب می‌شوند و آمارگیری اولیه با این نمونه انجام می‌شود تا ایرادات و اشکالات پرسشنامه مشخص گردد.
روش بررسی روایی و پایایی پرسشنامه به یک روش و شیوه خاص محدود نمی‌شود، چرا که در این زمینه روش‌های مختلفی وجود دارد و البته انتخاب روش‌های ارزیابی پایایی و روایی به عوامل مختلفی بستگی دارد که یکی از آنها نوع ابزار جمع‌آوری داده است. بنابراین به سادگی نمی‌توان گفت چه روشی می‌تواند بهترین روش ارزیابی پایایی و روایی پرسشنامه باشد؛ اما در این زمینه می توانید روش‌های مختلف را بررسی کنید و سپس با توجه به هدف و مسئله خود تصمیم بگیرید.
نکته مهم در بررسی پایایی و روایی پرسشنامه این است که انتخاب روش ارزیابی به دانش علم آمار و تجربه فرد از کاربرد انواع مختلف ابزارهای جمع‌آوری داده دارد. بنابراین به سادگی نمی‌توانید در این زمینه تصمیم بگیرید یا حتی با مطالعه مباحث مختلف در این مورد، روایی و پایایی پرسشنامه‌های مختلف را بسنجید. بنابراین بهتر است کار را به کاردان آن بسپارید و از یک کارشناس یا متخصص آمار در این زمینه راهنمایی و کمک بگیرید.
چگونه روایی و پایایی پرسشنامه را تعیین کنیم؟
در تعیین یا ارزیابی روایی و پایایی پرسشنامه همانطور که اشاره شد از روش‌های مختلفی استفاده می‌شود. انتخاب روش مناسب و دقیق کمک می‌کند تا به نتایج دقیق‌تر و بهتری دست یابید. البته روش‌های تعیین روایی و پایایی ابزارهای جمع‌آوری داده از نظر قاعده می‌توانند یکسان باشند؛ اما قطعا در اجرا و بررسی هر ابزار با یکدیگر متفاوت هستند. بنابراین به منظور کسب اطلاع بیشتر در انتخاب بهترین روش بررسی پایایی و روایی پرسشنامه و سایر ابزارهای جمع‌آوری داده در ادامه به بررسی روش‌های مختلف در این زمینه می‌پردازیم.
بهترین روش تعیین روایی و پایایی
انواع روش‌های تعیین روایی یا اعتبار
- روش اعتبار صوری
یکی از ساده‌ترین و ابتدایی‌ترین روش‌ها در تعیین روایی ابزار اندازه‌گیری داده، روش اعتبار صوری است. در این حالت ابزار انتخابی را به لحاظ ظاهری مورد ارزیابی قرار می‌دهیم، یعنی در حال بررسی این موضوع هستیم که ابزار انتخابی در ظاهر به درستی متغیر و مولفه مورد نظر را مورد سنجش قرار می‌دهد یا خیر؟!
در حالت کلی نمی‌توان فقط به اعتبار صوری توجه کرد و این روش را برای نتیجه‌گیری معتبر دانست؛ اما با این حال با این شیوه می‌توان به سوالات زیر در خصوص روایی ابزار اندازه گیری داده پاسخ داد:
- آیا ابزار انتخاب شده و طراحی شده به لحاظ ظاهری با هدف مورد نظر مرتبط است؟
- آیا افراد حاضر در جامعه با عبارات و جمله‌بندی‌های ابزار انتخابی موافق هستند؟
- آیا برداشت افراد حاضر در جامعه از سوالات همان برداشت مورد نظر محقق است؟
- روش اعتبار محتوی
با این شیوه قصد داریم میزان دقت ابزار اندازه‌گیری داده را در دستیابی به هدف مورد مطالعه بررسی کنیم؛ یعنی می‌پرسیم و بررسی می‌کنیم:
- آیا ابزار انتخاب شده همه جوانب مهم و اصلی مولفه مورد بررسی را در نظر دارد؟
- آیا سازه‌ها و بخش های مختلف این ابزار همان چیزی را که نیاز داریم، بررسی می‌کند؟
- روش اعتبار ملاکی
برای بررسی میزان کارآمدی ابزار اندازه‌گیری داده در پیش بینی رفتار آزمودنی در موقعیت‌های متفاوت، می‌توان از روش اعتبار ملاکی استفاده کرد البته این روش عملکرد افراد جامعه را در مقایسه با یک ملاک مورد بررسی قرار می‌دهد و این ملاک‌ها نیز متفاوت می‌باشند. به طور کلی چهار نوع ملاک وجود دارد:
- اعتبار پیش بین
با بررسی رابطه‌ی بین نمره‌های آزمودنی که برخی خصایص را ارزیابی می‌کنند و آنچه ادعای پیش بینی آن را دارد، می‌توان اعتبار پیش بین را مورد سنجش قرار داد.
- اعتبار همزمان
اعتبار همزمان در واقع تفاوت دو یا چند گروه از افراد حاضر در نمونه را براساس شیوه‌هایی که برای پیش بینی به کار گرفته شده بودند را بررسی می‌کند.
- اعتبار همگرا
اعتبار همگرا میزان ارتباط و همبستگی سوالات مربوط به یک حوزه را با سوالات سایر ابزارها که در همان حوزه استفاده شده‌اند، بررسی می‌کند. در واقع بدین منظور اگر همبستگی بین سازه‌های یک ابزار با سازه‌های سایر ابزارهای مشابه، بالا باشد؛ می‌گویند آزمون یا ابزار اندازه‌گیری داده‌ها دارای اعتبار همگرا است.
- اعتبار تمایز
در این روش باید میزان همبستگی سوالات مربوط به یک حوزه با سوالات سایر حوزه‌های نامرتبط مورد بررسی قرار گیرد و همچنین درصورتی اعتبار تمایز برقرار است که ضریب همبستگی در این حالت ضعیف باشد. در واقع با این آزمون بررسی می کنیم که آیا سازه مورد اندازه گیری در این حوزه با سازه های نامرتبط سایر حوزه‌ها همبستگی دارد یا خیر و اگر همبستگی ضعیف باشد، یعنی سازه‌ها متمایز هستند و آزمون دارای اعتبار تمایزی یا تشخیصی است.
انواع روش های اعتبار و روایی
انواع روش‌های سنجش پایایی
- روش باز آزمایی (Test-Retest)
برای سنجش پایایی خصوصا برای ارزیابی پایایی پرسشنامه، در مرحله اول می‌توان از روش بازآزمایی استفاده کرد که در این حالت سوالات آزمون در دو نوبت و تحت شرایط کاملا یکسان به یک گروه از واحدهای نمونه داده می‌شود و سپس ضریب همبستگی بین نمرات حاصل از اجرای هر دو آزمون اندازه‌گیری می‌شود تا مشخص شود امتیازات در هر دو آزمون چقدر مشابه یا متمایز بوده اند. بنابراین با این آزمون مشخص می شود که ابزار اندازه‌گیری داده طی دوره تغییری نخواهد داشت و همواره خصوصیات مورد نظر را می‌تواند اندازه گیری کند.
- روش موازی یا آزمون های همتا (Equivalence)
در این حالت دو فرم مجزا از سوالات آزمون که یک مفهوم یا متغیر به خصوص را اندازه‌گیری می‌کند به یک گروه واحد از افراد نمونه داده می‌شود و آنها به هر دو فرم پاسخ می دهند، سپس ضریب همبستگی برای نمرات هر دو فرم محاسبه می‌شود و مقدار این ضریب برابر با پایایی فرم متعادل است.
- روش تصنیف یا دو نیمه کردن آزمون (Split-half)
برای ابزارهایی که عموما از یک قالب پاسخ دو حالتی تبعیت می‌کنند، از روش تصنیف می‌توان برای ارزیابی میزان پایایی استفاده کرد. در واقع در این حالت متغیرها دو حالتی هستند و معمولا جواب‌ها بین دو کد صفر و یک تغییر می‌کنند. بنابراین در این روش آزمون به دو نیم تقسیم شده و رابطه همبستگی بین این دو نیمه سنجیده می‌شود. البته لازم است در این روش همواره محتوا و سختی سوالات مشابه باشند.
- روش کودر-ریچاردسون (Kuder-Richardson)
در آزمون‌هایی که پاسخ سوالات معمولا به شکل صحیح و غلط مشخص می‌شود، از آزمون‌های همگنی که به آزمون ثبات بین سوالات نیز معروف هستند، استفاده می‌شود که در این حالت لازم است با انجام دو آزمون نسبت پاسخ‌های صحیح به غلط را در هر سوال مورد سنجش قرار داد.
- روش آلفای کرونباخ (Cronbach Alpha)
در سال 1951 کرونباخ در دانشگاه استنفورد یک روش آماری برای تعیین پایایی سوالاتی که پاسخ‌های چند گزینه‌ای داشتند، معرفی کرد. روش آماری ضریب آلفای کرونباخ امروزه رایج‌ترین شیوه در ارزیابی ضریب پایایی پرسشنامه‌ها به شمار می‌آید و با این روش لازم نیست چندین آزمون انجام دهید یا یک آزمون را چندین مرتبه تکرار کنید بلکه تنها با اندازه‌گیری ضریب آلفای کرونباخ می‌توانید مقدار پایایی را برای ابزار اندازه‌گیری داده‌های مورد نظر خود، به دست آورید.
با استفاده از نرم افزار SPSS می توانید به راحتی ضریب آلفای کرونباخ را محاسبه کنید یا روایی و پایایی پرسشنامه خود را بسنجید. در این زمینه با مراجعه به کانال آپارات آگنا می‌توانید آموزش‌های کلیدی بیشتری در قالب ویدئوهای آموزشی رایگان داشته باشید. همچنین اگر به نحوه انجام آزمون ضریب آلفا آشنایی ندارید، می‌توانید ویدئوی این آموزش را در کانال آپارات ما مشاهده کنید.
(*لینک ویدئو آموزش نحوه محاسبه ضریب آلفای کرونباخ در SPSS را در این بخش قرار دهید.)
انواع روش پایایی
جمع بندی
روایی و پایایی دو معیار مهم و اصلی در ارزیابی دقت و صحت ابزارهای اندازه‌گیری داده‌ها به شمار می‌روند و همانطور که می‌دانید پایایی با خطای تصادفی و روایی با خطای منظم در ارتباط است. بنابراین زمانی که حجم تعداد نمونه افزایش می‌یابد به همان میزان خطای تصادفی کم می‌شود و در نتیجه پایایی بالا می‌رود که این موضوع بر دقت ابزار اندازه‌گیری موثر است. بدین منظور بسیار مهم است که پیش از اجرای طرح آمارگیری پایایی و روایی ابزار انتخاب شده مورد بررسی قرار گیرند تا داده‌های جمع‌آوری شده معتبر و ارزشمند باشند.