طیف لیکرت
طیف لیکرت چیست؟
در اجرای کارهای میدانی با موضوعات علوم انسانی معمولا افراد از یک مقیاس معین در طراحی گزینه‌های سوالات پرسشنامه استفاده می‌کنند که آن را طیف لیکرت یا مقیاس لیکرت می‌نامند؛ اما شاید بپرسید مقیاس لیکرت یعنی چه؟ یا مقیاس لیکرت چیست؟ که در پاسخ به این سوالات باید گفت طیف یا مقیاس لیکرت در واقع ابزاری است برای اندازه‌گیری دیدگاه‌ها، احساسات و قضاوت‌های افراد در رابطه با یک موضوعی خاص. این مقیاس با امکان رتبه‌بندی و امتیازدهی امکان تبدیل داده‌های کیفی به کمی را فراهم می‌آورد و می‌تواند در انجام تحلیل‌های آماری تحقیقات کیفی بسیار کاربردی باشد.
زمانی که قصد دارید دیدگاه افراد را در خصوص موضوع خاصی بررسی کنید یا عقاید و رفتار آنها را در رابطه با یک موضوع بسنجید، از چه سوالاتی استفاده می‌کنید که کمترین سوءگیری را در پاسخ‌دهی افراد داشته باشد؟ آیا می‌توانید از یک پرسشنامه مشخص در این زمینه کمک بگیرید؟ یا می‌توانید یک شیوه مناسب در طراحی گزینه‌های سوالات داشته باشید؟
طیف لیکرت Likert scale در این خصوص با ارائه یکسری اصول و قوانین به شما کمک می‌کند تا در بررسی موضوعات انسانی که مبتنی بر بررسی رفتارها، عادات، نظرات و عقاید افراد به داده‌های کمی شده، دست یابید. در واقع مقیاس لیکرت با ارائه راهکارهای کاربردی خود در خصوص اندازه‌گیری عقاید، احساسات و قضاوت‌های افراد می‌تواند به شما در طراحی سوالات مناسب کمک کرده و در نهایت یک تحقیق کیفی را به یک تحقیق کمی تبدیل کند؛ اما شاید بپرسید مقیاس لیکرت چگونه این کار را انجام می‌دهد؟
طراحی سوالات در طیف لیکرت بسته به موضوع مورد مطالعه و حتی حوزه‌ای که در آن کار می‌کنید، متغیر است؛ اما به طور کلی با این روش می‌توانید سوالات بسیار بی‌طرفانه‌ای را در زمینه نظرسنجی‌های مختلف طراحی کنید، سوالاتی که بدون سوءگیری طراحی شده و هیچ گونه تاثیری بر پاسخ‌های اصلی و دقیق پاسخگو ندارد.
همچنین باید گفت با توجه به سبک خاص سوالات لیکرت، شما می‌توانید پاسخ‌های افراد را به راحتی رتبه‌بندی کرده و در نهایت از پاسخ‌های کیفی افراد به داده‌های کمی برسید که این دسته از داده‌ها قابلیت تحلیل و نتیجه‌گیری را خواهند داشت. با این همه برای آشنایی بهتر با طیف لیکرت لازم است به نحوه طراحی پرسشنامه لیکرت یا سوالات لیکرت بپردازیم تا درک این مقیاس اندازه‌گیری برای شما راحت‌تر انجام شود.
طیف لیکرت
طراحی پرسشنامه با طیف لیکرت
در طراحی سوالات مقیاس لیکرت که گاها افراد آن را با عنوان پرسشنامه لیکرت نیز معرفی می‌کنند، سوالات به دو نوع تقسیم می‌شوند. البته لازم است یادآوری کنیم که اصطلاح “پرسشنامه لیکرت” چندان عبارت درستی نیست، چرا که طیف لیکرت تنها یک مقیاس برای طراحی گزینه‌های پاسخگویی سوال است و راهکاری در زمینه طراحی دقیق سوالات ندارد. طیف لیکرت در حالت کلی می‌تواند یک دیدگاه مناسب در طراحی سوالات پرسشنامه به شما ارائه دهد؛ اما به طور کلی قاعده طراحی سوالات پرسشنامه نیست و تنها یک مقیاس اندازه‌گیری برای پاسخ‌های سوالات پرسشنامه‌ها در تحقیقات کیفی است.
همانطور که اشاره شد در مقیاس لیکرت سوالات به دو دسته تقسیم می‌شوند، سوالات دو قطبی (دو سویه) و سوالات تک قطبی (یک سویه) که در حالت دو قطبی معمولا تعداد گویه‌ها (گزینه‌ها) فرد انتخاب شده و در حالت تک قطبی با گویه‌هایی به تعداد زوج مواجه هستیم. انتخاب تعداد گزینه‌های پاسخگویی برای سوالات قطعا به موضوع تحقیق بستگی دارد؛ اما به طور کلی رعایت تعداد زوج و فرد در سوالات تک قطبی و دو قطبی بسیار موضوع مهم و حساسی است.
زمانی که شما قصد دارید در ارتباط با موضوعی خاص نظر افراد را بررسی کنید، معمولا این نظرسنجی می‌تواند نظرات کاملا موافق و کاملا مخالف را شامل شود. بنابراین در این حالت شما با دو قطب کاملا مجزا از پاسخ‌ها مواجه هستید و افراد آزاد هستند که نظرات خود را صریح و دقیق اعلام کنند. بنابراین در این حالت گفته می‌شود سوالات دارای دو قطب هستند، یک قطب کاملا منفی و یک قطب کاملا مثبت که البته در طیف لیکرت یک گزینه خنثی یا صفر هم در نظر گرفته می‌شود تا اگر کسی نظری در ارتباط با آن موضوع نداشت، به راحتی دیدگاه خود را اعلام کند.
در برخی مطالعات نیز ممکن است نظرسنجی در خصوص عدم وجود یا وجود یک رفتار، ویژگی و … باشد. در این حالت بازه تغییر پاسخ‌ها بین بازه صفر تا مثبت یا صفر تا منفی تغییر می‌کند که چنین سوالاتی را تک قطبی معرفی می‌کنیم و نظر افراد را در ارتباط با آن موضوع به راحتی می‌پرسیم.
طراحی سوالات و انتخاب گزینه‌های پاسخگویی به موضوع مورد مطالعه، نیاز مسئله و حوزه‌ای که در آن مشغول هستید، بستگی دارد. به عنوان مثال در حوزه روانشناسی زمانی که قرار است دیدگاه افراد بررسی شود معمولا از مقیاس لیکرت با سوالات دو قطبی استفاده می‌شود و زمانی که به بررسی عادات می‌پردازیم از سوالات تک قطبی می‌توانیم استفاده کنیم. بنابراین طراحی سوالات مقیاس لیکرت شاید به نظر ساده برسد؛ اما در کل کار پیچیده‌ای است و نیاز به دانش و اطلاعات کافی دارد.
سوالات دوقطبی و تک قطبی در طیف لیکرت
تعداد گویه های سوالات با طیف لیکرت
یک سوال بسیار مهم که در طراحی سوالات لیکرت مرتب پرسیده می‌شود، این است که در طراحی سوالات طیف لیکرت بهتر است چند گویه (گزینه) داشته باشیم؟ یا بهترین تعداد گویه سوالات طیف لیکرت چندتا است؟
در پاسخ باید گفت بسته به دو قطبی و تک قطبی بودن سوالات پرسشنامه و همچنین موضوعی که در حال تحقیق روی آن هستید، می‌توانید از 3 تا 30 گویه برای سوالات لیکرت استفاده کنید؛ اما در حالت کلی‌تر اغلب از طیف لیکرت 5 تایی استفاده می‌کنند، یعنی از 5 گویه در طراحی سوالات مقیاس لیکرت بهره می‌برند. با این حال طبق مطالعات انجام شده استفاده از 3 گویه پایایی و روایی پرسشنامه را کاهش داده و استفاده از بیش از 7 گویه می‌تواند تاثیری منفی در پاسخ‌دهی داشته باشد. بنابراین مقیاس لیکرت 5 تایی به عنوان یک روش معین و کارآمد می تواند در اجرای موضوعات مختلف شیوه مناسب و آزموده شده‌ای باشد.
گویه ها در طیف لیکرت
جمع آوری و تحلیل داده ها در مقیاس لیکرت
با انتشار پرسشنامه به تدریج داده‌ها جمع‌آوری می‌شوند و پس از آن نوبت به تحلیل نتایج می‌رسد؛ اما از آنجا که اغلب موضوعات در طیف لیکرت از نوع تحقیق کیفی هستند، مسئله‌ای که وجود دارد نحوه تحلیل داده‌ها است. شاید در نگاه اول چنین به نظر برسد که با قابلیت ویژه رتبه‌بندی گویه‌ها در مقیاس لیکرت به راحتی می توان داده‌ها را به حالت کمی تبدیل کرد و تحلیل‌های آماری را روی آنها انجام داد؛ اما باید گفت که چنین چیزی ممکن نیست، زیرا طبق قوانین مقیاس سازی داده‌ها شما نمی‌توانید هر گردی را گردو تلقی کنید!
در واقع داده‌هایی که به روش مقیاس لیکرت از حالت کیفی به حالت کمی تبدیل می‌شوند، تنها یک عدد هستند که معرف پاسخی خاص می‌باشد. بنابراین یک عدد واقعی یا منطقی نیستند که بتوانید روی آنها تحلیل‌های مختلف انجام دهید، بدین ترتیب در این حالت نمی‌توانید به راحتی میانگین بگیرید، انواع آزمون‌های آماری را پیاده سازی کنید و یا سایر روش‌های آماری را در تحلیل داده‌های جمع‌آوری شده به کار گیرید. پس چه باید کرد؟
نحوه محاسبه میانگین در طیف لیکرت یا انجام سایر فرایندهای آماری روی داده‌های این مقیاس معمولا به روش‌های خاصی قابل انجام است و شما می‌توانید با مطالعه یا آموزش در این زمینه کار با داده‌های مقیاس لیکرت را یاد بگیرید و به راحتی اینکار را انجام دهید؛ اما اگر وقت کافی برای آن ندارید، از یک متخصص یا کارشناس آماری کمک بگیرید. آگنا در این زمینه خدمات گسترده‌ای را برای شما در نظر گرفته است تا ضمن آموزش‌های لازم، از کارشناسان با تجربه نیز در اجرای درست تحقیقات خود مشورت گرفته و اینکار را به بهترین شکل انجام دهید.
با این حال در حالت کلی باید بگوییم معمولا در تحلیل داده‌های مقیاس لیکرت از فراوانی پاسخ‌ها یا انتخاب رایج‌ترین پاسخ برای نتیجه‌گیری‌های نهایی استفاده می‌کنند؛ اما با کمی تکنیک آماری می‌توانید از روش‌های مختلف تحلیل داده نیز استفاده کرده و برای رسیدن به دقیق‌ترین نتایج، بهترین تحلیل آماری را روی داده‌ها پیاده کنید.
تجزیه و تحلیل داده ها در مقیاس لیکرت